روایت فارین پالیسی از بحران آب در ایران - آقای معلم

فارین پالیسی در این رابطه می نویسد: ایران در شرایط خشک و بحرانی از حیث منابع آبی واقع شده است. انتظار می رود که امسال در ایران، در زمره خشک ترین سال ها در 50 سال اخیر باشد. از جمعیت 85 میلیون نفری ایران، حدودا 28 میلیون نفر از آن ها در منطقه های زندگی می نمایند که از حیث منابع آبی، تحت فشار هستند (اغلب این منطقه ها در مرکز و جنوب ایران واقع شده اند). امنیت آبی تقریبا تمامی بخش ها و طبقات جامعه ایران از خانوار های شهری تا جوامع کشاورزیِ روستایی را تحت تاثیر قرار می دهد.

به گزارش خبرنگاران، در طی دهه گذشته، مقام های ایرانی سرمایه گذاری های سیاسی و مالی زیادی را جهت مقابله با بحران رو به رو شدِ امنیت آبی در این کشور انجام داده اند. کوشش های آن ها طیفی از ابتکار ها نظیر استفاده از دستگاه های آب شیرین کن و انتقال آب از خلیج فارس به استان های تشنه ایران (مخصوصا استان های مرکزی این کشور) را در بر می گیرد. این طرح ملی انتقال آب که هم اکنون هم در جریان است، دربرگیرنده چهار خط تامین آب و تعداد قابل توجهی از کارخانه های آب شیرین کن است. پیش بینی می شود که این پروژه، ارزشی بالغ بر 285 میلیارد دلار داشته باشد و تا سال 2025 کامل شود. مقام های ایرانی بعلاوه انتظار دارند که این پروژه موجب ایجاد حدودا 70 هزار شغل هم شود.

آبِ شیرین در ایران (آبی که به وسیله دستگاه های آب شیرین کن فراوری می شود) مورد استفاده صنایع سنگین این کشور و مخصوصا بخش کشاورزی آن است (بخش کشاروزی در ایران، حدودا 90 درصد از کل مصرف آب در این کشور را شامل می شود). استفاده از این نوع از آب، از منابع آبِ زیرزمینی ایران که می توانند منابع آب را برای جوامع روستایی ذخیره نمایند، حراست می نماید و از جابجایی بیشتر در این کشور از روستا ها به شهر ها و دیگر منطقه های که امکانات ضعیف دارند هم جلوگیری می نماید (این مساله می تواند فرایند مهاجرت از روستا ها به شهر ها را کاهش دهد).

در بخش هایی از ایران، کمبود آب موجب ایجاد تنش هایی شده که این مساله حاکی از آن است که بحران آب در ایران، بحرانی چندلایه و پیچیده است.

از سویی، بعضی ناظران و تحلیلگران بر این باورند که توانایی ایران در مقابله با بحران آبی این کشور، تا حد زیادی با چالش های آن در عرصه سیاست خارجی این کشور ارتباط دارد. بحران کنونیِ آب در ایران، صرفا نتیجه وقوع خشکسالی های متعدد در این کشور (در سال های اخیر) نیست، بلکه این بحران تا حد زیادی تحت تاثیر وضع تحریم های گسترده علیه ایران (مخصوصا از سوی آمریکا) هم است. تحریم هایی که در نوع خود در عرصه بین المللی کم سابقه هستند. این مساله موجب شده تا توان مالی ایران و بعلاوه توانایی آن در دسترسی به آخرین فناوری های مرتبط با مدیریت منابع آب، به شدت کاهش یابد و در نهایت زمینه برای وقوع بحران آبی در این کشور هموار شود.

در عین حال، کوشش های دولت آمریکا در متوقف ساختن صادرات نفت ایران هم موجب شده تا تهران در پی راه های جایگزین جهت کسب عایدی باشد. از میان این راه ها، صنایعی که شدیدا به آب وابسته هستند نظیر صنایع پتروشیمی، معدن، و فولاد، در ایران رشد قابل توجهی داشته اند (این صنایع، از جذابیت زیادی در عرصه بین المللی برخوردارند و بسیاری حاضرند جهت تامین احتیاج های خود از ایران، خطر نقض تحریم های بین المللی را به جان بخرند).

به بیان دیگر، شرایط خاصی که از حیث مالی برای ایران به وجود آمده، عملا جهت گیری فراوری مالی آن را به مسیری سوق داده که مصرف آب این کشور را افزایش داده و به نوعی، بحران آب در ایران را به سمت وخیم شدنِ هر چه بیشتر سوق داده است. سال 2000، قبل از اینکه ایران با طیف گسترده ای از تحریم ها رو به رو شود، بخش های صنعت و معدن این کشور، حدودا 1.2 درصد از مصرف سالانه آب ایران را به خود اختصاص می دادند. پیش بینی می شود که این سهم، به سه درصد در سال 2021 برسد. در استان اصفهانِ ایران، استانی که میزبان بسیاری از صنایع سنگین این کشور است، اغلب رودخانه های مهم در معرض خشک شدن و مرگِ قطعی قرار دارند.

در این چهارچوب و با توجه به افزایش مصرف قابل توجه آب در ایران، کوشش های بسیار کمی جهت کاهش یافتن مصرف عمومی آب در ایران اجرا شده است. بر اساس آخرین اطلاعاتی که از سال 2011 در خصوص ایران و مصرف آب این کشور وجود دارد، سرانه مصرف آب در ایران روزانه 5100 لیتر اسم شده که این آمار، به آمارِ کشور هایی نظیر فرانسه، دانمارک، و سوئیس شباهت دارد.

کشور هایی که با هیچکدام از چالش های آبی شبیه به ایران دست و پنجه نرم نمی نمایند (اندازه استفاده سرانه آب در ایران، از بسیاری از کشور های که با بحران آب در خاورمیانه دست و پنجه نرم می نمایند هم بالاتر است). در نقطه مقابل، ایران سعی نموده تا منابع آبی بیشتری را در خدمت احتیاج های خود درآورد که در این چهارچوب، استفاده از دستگاه های آب شیرین کن (نمک زدایی کردن آب)، یکی از مهمترین راه چاره هایی است که در ایران به صورت مدام به آن اشاره می شود.

ایران در بحث استفاده از دستگاه های آب شیرین کن، یک بازیگرِ تازه وارد است. دولت های عربِ حاشیه خلیج فارس سال هاست که از دستگاه های آب شیرین کن برای تامین منابع آبی خود استفاده می نمایند (علت آن هم این است که این کشورها، منابع جایگزینِ قابل توجهی ندارند). این دسته از کشورها، حدودا 55 درصد از احتیاج های آبی خود را به وسیله استفاده از دستگاه های آب شیرین کن تامین می نمایند. نرخ کنونی تامین آب به وسیله دستگاه های آب شیرین کن در ایران حدودا یک دهمِ درصد است با این حال، تهران امیدوار است که به نحو قابل توجهی این رقم را افزایش دهد تا جبرانِ کمبود بارش های سالیانه را از این طریق انجام دهد.

در شرایط کنونی، حدودا 850 ایستگاه آب شیرین کن در منطق خلیج فارس فعال هستند که در این میان، از 10 ایستگاهِ آب شیرین کن عظیم در دنیا، 8 ایستگاه در این منطقه قرار گرفته است (این ایستگاه ها عمدتا در عربستان سعودی و امارات قرار دارند). با این همه، استفاده گسترده از دستگاه های آب شیرین کن، مناظرات و مباحثات گسترده ای را در خصوص مسائل زیست محیطی هم برانگیخته است. ساخت و ایجاد ایستگاه های آب شیرین کن، برداشت قابل توجه از آب دریاها، و تخلیه بسیاری از ضایعات مرتبط با استفاده از دستگاه های آب شیرین کن به دریا، بدون تردید تاثیرات قابل توجهی را بر زیست بومِ دریایی از خود برجا خواهد گذاشت. از سویی، این فرآیند بسیار انرژی بر است و در نوع خود به افزایش فراوری گاز های گلخانه ای، یاری قابل توجهی می نماید.

در شرایط کنونی بر اساس آخرین آمارها، جدای از تاسیسات آب شیرین کنِ موجود در منطقه خلیج فارس، ده ها پروژه دیگر هم با هزینه حدودا 100 میلیارد دلار در دست انجام هستند که می توانند بر تبعات زیست محیطی استفاده از آب شیرین کن ها، بیش از پیش بیفزایند. اگر ایران هم در بحث استفاده از دستگاه های آب شیرین کن با قدرت وارد شود، این آسیب های زیست محیطی احتمالا بیشتر هم خواهند شد (این مساله مخصوصا با توجه به جمعیت قابل توجه ایران، بیش از پیش از اهمیت برخوردار می شود).

باید توجه داشت که ایران و کشور های عرب حاشیه خلیج فارس، یک دیدگاهِ امنیت محور را به مسائل آبی دارند. این مساله تا حدی امکان شکل گیری همکاری های آبی میان آن ها و بعلاوه مدیریت تبعات زیست محیطی استفاده از دستگاه های آب شیرین کن را تضعیف می نماید. این مساله آن هم در شرایطی که اساسا ایران و کشور های عرب حاشیه خلیج فارس، به علت زندگی در یک محیط مشترک، با چالش هایی مشترک هم روبرو هستند، به هیچ اسم نکته مثبتی نیست.

با این حال، تحولات اخیر در روابط ایران با عربستان و امارات متحده عربی و حرکت آن ها به سمت تنش زدایی، می تواند زمینه هایی را برای تقویت امید (جهت همکاری در مسائل آبی و زیست محیطی) در پی داشته باشد. اگرچه انتظار می رود مخصوصا تبادل نظر های ایران با عربستان، عمدتا معطوف به بحران یمن باشد و رایزنی در خصوص مسائل زیست محیطی، در زمره آخرین اولویت ها باشد، با این حال صِرف بحث میان ایران و کشور های عرب حاشیه خلیج فارس در این رابطه هم امیدوار نماینده است و بایستی به مثابه یک تحول مثبت در نظر گرفته شود. با این همه، همکاری های ایران و کشور های عرب حاشیه خلیج فارس در خصوص مسائل آبی می تواند زمینه مناسبی را برای تسهیل همکاری ها میان دو طرف در حوزه های دیگر هم فراهم کند.

در این چهارچوب، دولت بایدن و نماینده ویژه آن در مسائل آب و هوایی یعنی جان کری هم می توانند نقش قابل ملاحظه ای بازی نمایند و زمینه را برای همکاری های آبی و زیست محیطی ایران و کشور های عرب حاشیه خلیج فارس هموار نمایند. هنگامی که جان کری در ماه آپریل امسال میلادی، از امارات جهت شرکت در نشست تبادل نظری آب و هوایی منطقه ای بازدید کرد، وی با نمایندگانی از امارات، کویت، مصر، بحرین، قطر، عراق، اردن، سودان و عمان، ملاقات کرد. در این نشست غیبت ایران کاملا آشکار و ملموس بود. این مساله و رویه بایستی هر چه سریع تر اصلاح شود و الا منطقه خلیج فارس با چالش های زیست محیطی قابل ملاحظه ای رو به رو خواهد شد.

در شرایط فعلی که دولت بایدن و کشور های عرب حاشیه خلیج فارس در پی تنش زدایی با ایران و توسعه همکاری ها با آن هستند، عرصه همکاری هایِ زیست محیطی و مبارزه با چالش های آب و هوایی، می تواند عرصه ای مناسب جهت ایجاد روابط برد و برد برای تمامی طرف ها و تامین منافع آن ها باشد.