خبرنگاران آمادگی شهروندان برای دوره رسانه ای هوشمند با ارتقای انواع سوادها - آقای معلم

پایگاه خبری شفقنا در گفت وگویی با مریم سلیمی پژوهشگر ارتباطی نوشت: وقتی صحبت از آینده رسانه ها می شود، یکی از مولفه های مهم این مبحث، مواردی چون هوش مصنوعی، هوشمند تر شدن وسایل و ابزارهای ارتباطی است و کمتر کسی به چگونگی رفتار رسانه ای شهروندان اشاره می کند.

در حالیکه رفتار و کنش گری درست در برابر این تغییرات باعث می شود تا مخاطب با بالا بردن آگاهی خود، به قدرت تفکر انتقادی دست پیدا کند و به یک شهروند آگاه در برابر هجوم پیام های رسانه ای تبدیل شود. مریم سلیمی پژوهشگر ارتباطی با نگاهی جامع به این مسأله، معتقد است، دوران رسانه ای پیچیده، هوشمند، شخصی سازی شده و تعاملی تری در بستر انواع واقعیت ها در راه است که با عبور از مرحله شعار و نظر باید با اقدامات عملیاتی تر و با ارتقای انواع سوادها و مهارت ها در شهروندان (در سنین و سطوح مختلف) آنها را آماده زندگی و مواجهه با این دوران کرد. او می گوید: لازم است تا مخاطبان وکاربران و به طور کلی شهروندان خود را به کمک انواع روشها، سوادها، مهارت ها و… ارتقا دهند که این امر نیازمند آموزش ها و حمایت های لازم است.

بازنمایی و ترجمان مختلفی از واقعیت این بار در بسته بندی و طعم و مزه ای کاملاً شخصی

سلیمی با توضیح درباره آینده رسانه ها به شفقنا رسانه می گوید: رسانه ها در حال حرکت به سمت هرچه هوشمند، شخصی سازی شده و تعاملی تر شدن هستند، به طوری که رسانه ها به کمک هوش مصنوعی، ماشین های یادگیرنده، تحلیل داده ها و اطلاعات شخصی و… قادر خواهند بود تا مبتنی بر علایق، سلایق، باورها، عقاید، تعصبات، تیپ و شخصیت شناسی، مسائل و عوامل روانشناختی و عاطفی و در بستر فرهنگی، عرفی، قومی، نژادی و… خاص هر فرد به تولید پیام هایی ویژه در بسته بندی ویژه خاص او اقدام کنند.

او ادامه می دهد: این یعنی افزایش پذیرش فرد در برابر پیام های رسانه ای و کاهش مقاومت های احتاقتصادی آن هم به دلیل طراحی و تولید پیام هایی در بستر و بافتی منطبق با فرد از ابعاد مختلف و کاملاً شخصی سازی شده، در عین حال که منافع تولیدکنندگان پیام از ابعاد مختلف ایدئولوژیک، اقتصادی، سیاسی و ... در حال تأمین است.

این دکترای علوم ارتباطات با اشاره به نوع واکنش افراد در برابر چنین تغییرات رسانه ای بیان می کند: در این شرایط توان تشخیص فردی کاهش یافته و نیاز به تقویت تفکر انتقادی در فرد و ارتقای انواع سوادها و مهارت هایی است که بتواند فرد را از پذیرش صرف و انفعال خارج کرده و او را به شهروندی آگاه، با سواد، آگاه و کنش گر در برابر رسانه ها تبدیل کند.

او ادامه می دهد: واقعیت این است رسانه ها در چارچوب منافع مختلف خود روایت گر واقعیت هستند و مخاطبان و کاربران با بازنمایی و ترجمان مختلفی از واقعیت این بار در بسته بندی و طعم و مزه ای کاملاً شخصی با آن روبرو خواهند بود که این شرایط هوشمندی و آگاهی بیشتری را طلب می کند.

این کارشناس رسانه ضمن اشاره به این تغییرات، ارتقای سواد رسانه ای مخاطبان را لازم می داند و می گوید: هر بار که رسانه ها خود را به کمک تکنولوژی ها ارتقا می دهند تا به دنبال اثرگذاری حداکثری باشند، آن هم در تعدد منابع و رسانه ها و انبوه پیام ها با بار ارزشی، نگاه های ایدئولوژیکی با گرایش ها و رویکردهای گوناگون و در بستر انواع واقعیت هایی که در آینده بیشتر شاهد عمومی شدن آنها خواهیم بود (واقعیت مجازی، واقعیت افزوده، واقعیت ترکیبی، توسعه یافته و…) لازم است تا مخاطبان وکاربران و به طور کلی شهروندان نیز خود را به کمک انواع روش ها، سوادها، مهارت ها و… ارتقا دهند که این امر نیازمند آموزش ها و حمایت های لازم است.

انتظار شخصی سازی پیام های رسانه ای در فرم، ظاهر، گرافیک و قالب تنظیم پیام تا نوع محتوا

سلیمی با بیان اینکه تعدد و تنوع رسانه ها، انبوه پیام ها با رویکردها، گرایش ها و ایدئولوژی های متفاوت منتشر شده از منابع مختلف شرایطی را فراهم کرده اند که ما در عمل با بارش های سیل آسای رسانه ای روبرو هستیم، توضیح می دهد: شاید در این شرایط سوادها به خصوص سواد رسانه ای به مثابه لوازم محافظی همچون چتر و بارانی و…، بتوانند فرد را در برابر این بارش ها محافظت کنند. در عین حال که قادر باشند در همین فضای نیز تنفس و زندگی کرده و از بارش ها نیز بهره بگیرند. هرچند در آینده این بارش ها جنبه ای هوشمندتر و شخصی سازی شده تری به خود می گیرد و به نوعی ابر و بارشی ویژه هر فرد خواهیم داشت.

او مثال می زند: مثال قابل درک در این خصوص، پیام های تبلیغی است که در حال حاضر به واسطه بهره گیری از فناوری های پوشیدنی در برابر دید و نگاه افراد ظاهر می شود. این پیام ها کاملا شخصی است یعنی کسی که از دریچه عینک گوگل به دنیای اطرافش می نگرد، آنچه از تبلیغات در قالب واقعیت افزوده مشاهده می کند با آنچه دیگری در حال مشاهده آن است، کاملا متفاوت خواهد بود. چراکه گوگل با دسترسی به همه جستجوها، تعاملات، تحلیل داده های شخصی و ... به ارائه اطلاعات و تبلیغاتی کاملاً شخصی سازی شده در این قالب اقدام می کند.

این مدرس سوادهای نوین معتقد است با توجه به کمک هوش مصنوعی به رسانه ها این انتظار می رود که حتی فرم و ظاهر، گرافیک و قالب تنظیم پیام و محتوای مربوط نیز جنبه شخصی سازی شده یابد.

نه بدبینی مطلق و نه خوش بینی مطلق نسبت به رسانه ها

این پژوهشگر ارتباطی با تحلیل دروازه بانی و مالکان رسانه در چنین فضایی بیان می کند: اگرچه ظهور و بروز رسانه های اجتماعی شهروندان را به خود ارتباط گر یا تولیدکننده و مصرف کننده همزمان پیام تبدیل کرده ولی در همین فضا نیز دروازه بانی های خاص آن صورت می گیرد و در عمل بازی در زمینی صورت می گیرد که فعال آن مالک زمین، بستر و ابزارها و امکانات این محیط نیست. بازی تولید، نشر و بازنشر در زمینی به ظاهر عاریه ای صورت می گیرد. کما اینکه هر لحظه به تشخیص مالک رسانه به هر دلیل واقعی و واهی باید این زمین را ترک کند. در نهایت نیز با دسترسی این رسانه ها به انواع اطلاعات و ارتباطات و تعاملات صورت گرفته فرد، برندگان تعامل در این میدان مالکان این رسانه ها خواهند بود.

او با بیان اینکه انواع سوادها به خصوص سواد رسانه ای شهروندان را متوجه واقعیت های حاکم بر رسانه ها و تولیدات آنها می کند، می گوید: نباید به رسانه ها با بدبینی مطلق یا خوش بینی مطلق نگریست، بلکه باید نسبت به خاستگاه، ماهیت و رویکردها پیامهایشان و… آگاه بود.

نیازمند مولتی سواد هستیم

سلیمی با تأکید بر اینکه ما در عصر حاضر نیازمند مولتی سوادهایی همچون سواد رسانه ای، دیجیتال، خبری، بصری، اطلاعاتی هستیم، به کارکرد سواد رسانه ای اشاره می کند و می گوید: این سوادها به خصوص سواد رسانه ای می تواند توان گزینش گری را افزایش داده و افراد را از انفعال در برابر رسانه ها برهاند و با داشتن قدرت تفکر انتقادی از آنچه در رسانه های مختلف می بینند، می شنوند و دریافت می کنند، آنها را به کنشگرانی آگاه و آگاه در برابر آنچه دریافت کرده، تأثیر می گیرند یا به عمل و کنش وادار می شوند، تبدیل کند.

او با توضیح درباره دیگر مزیت های سواد رسانه ای می گوید: جامعه ای که در آن انواع سوادها به خصوص سواد رسانه ای افزایش می یابد، کمتر در حربه بازی ها و موج های رسانه ای گرفتار شده و برخوردهای احساسی و تعصبی نشأت گرفته از رسانه ها (با کارگردانی و مدیریت آنها در راستای تأمین برخی منافع) به نسبت کمتر دیده می شود. سواد رسانه ای در تلاش است تا با ارتقای آگاهی و تفکر انتقادی در شهروندان از آنان در برابر آثار منفی رسانه های مختلف به ویژه رسانه های جمعی حمایت و حفاظت کند، در عین حال که به آنها دقت و حساسیت هایی در خصوص رژیم مصرف رسانه شان می دهد تا هر رسانه ای با هر محتوا و رویکرد و گرایشی در بشقاب رسانه ای خود جای ندهند.

دقت و حساسیت را در برابر خوراک های ذهنی و رسانه ای در افراد باید افزایش داد

سلیمی ادامه می دهد: سواد رسانه ای چارچوبی را برای دسترسی، تحلیل، ارزیابی و خلق پیام به صورت ها و قابلیت های مختلف به افراد می دهد تا در مواجهه با رسانه ها با ذهنی پرسشگر ظاهر شوند و از خود سوالاتی کلیدی را بپرسند؛ اینکه سازنده این پیام کیست؟ این پیام برای چه کسی و با چه تأثیری تولید شده است؟ در آن چه تکنیک هایی به کار رفته، چه ارزشها، سبک زندگی، عقایدی را مورد تأکید دارد؟ و… و هزاران سوال مانند آن.

او که یکی از مولفان کتاب سواد خبری است افزود: چطور است که وقتی یک بشقاب غذا در برابرمان قرار می گیرد پیش از خوردن آن هزاران سوال را مرور می کنیم مانند اینکه این غذا چیست؟ از چه موادی تشکیل شده؟ چه خواصی دارد؟ آیا اصول بهداشتی در پخت آن رعایت شده است یا خیر؟ چه کسی این غذا را پخته است؟ آیا من باید این غذا را بخورم؟ چرا باید این غذا را بخورم؟ هدف از پخت این غذا برای من چه بوده است و…؟ ولی هرگز این دقت و حساسیت را در خوراک های ذهنی و رسانه ای نداریم و به خود اجازه می دهیم تا هر مطلبی را از هر منبعی با هر کیفیتی دریافت کنیم. در حالی که همان حساسیت ها را باید در برابر رسانه ها نیز داشت.

لزوم مسئولیت اجتماعی رسانه ای به ویژه در شرایط بحرانی

این مولف کتاب تفکر و سواد رسانه ای به بهره مندی از سواد رسانه ای در شرایط بحرانی چون ایام کرونا اشاره می کند و می گوید: بدون سوادهای لازم، تشخیص سره از ناسره در خصوص منابع و خاستگاه آنها و نیز تولیدات رسانه شان سخت خواهد بود و جامعه را دچار سردرگمی و سرگردانی آنها در بین انبوه پیام ها و اطلاعات گمراه کننده، اخبار و تصاویر جعلی و… خواهد کرد. در این گونه شرایط به ویژه باید رسانه ها مسئولانه تر عمل کرده و ضمن آگاهی بخشی، موجبات ارتقای انواع سوادها را در مخاطبان افزایش داده و به تاب آوری جامعه در برابر مسائل و بحران ها کمک کنند.

چالش ها و راه حلهای سواد رسانه ای در ایران

این مدرس سواد رسانه ای با انتقاد به ارتقا نیافتن سواد رسانه ای در جامعه می گوید: سواد رسانه ای در ایران بخشی از حیات خود را مدیون متخصصان، مولفان و مترجمان حوزه سواد رسانه ای است که دلسوزانه برای توسعه آن وقت و انرژی صرف می کنند، بخشی نیز به توجه آموزش و پرورش به آن در قالب تألیف کتاب تفکر و سواد رسانه ای و تهیه بسته پشتیبان برای درک بهتر از آن مربوط است.

او ادامه می دهد: البته نقدهایی نیز به دلیل وجود برخی مسائل، چالش ها، موانع و… به آنچه از نظر تا عمل رخ داده بر آن وارد است. به ویژه آنکه سواد رسانه ای بیشتر در سطح شعار و نظر باقی مانده و کمتر جنبه عملیاتی یافته است. الان بیش از هر زمان نیاز به ارتقای سواد رسانه ای و دیگر سوادها در شهروندان در عمل است. حرف های زیبا زدن در خصوص اهمیت و ضرورت سواد رسانه ای جامعه و شهروندان آن را صاحب تفکر انتقادی و دارای سواد رسانه ای نخواهد کرد.

سلیمی معتقد است سواد رسانه ای در ایران با چالش هایی در عمل روبرو است. او توضیح می دهد: عدم وجود ادبیات مفهومی بومی مشترک در حوزه سواد رسانه ای، عدم وجود برنامه جامع آموزشی نظام مند ویژه سواد رسانه ای از دوره پیش دبستانی تا دانشگاه، عدم وجود متولی علمی ملی در حوزه سوادهای نوین در کشور، عدم ارزیابی و نظارت بر کیفیت آموزش های ارائه شده با محتواهایی متفرق در موضوع سواد رسانه ای (مبتنی بر علایق، سلایق و درک و قرائت های خاص از سواد رسانه ای) و عدم وجود چارچوب ها و سرفصل های آموزشی منطبق با برنامه ای جامع در این خصوص، عدم توسعه و روزآمدسازی دانش سواد رسانه ای در ایران همگام با تحولات جهانی این حوزه، تنزل و تقلیل جایگاه واقعی سواد رسانه ای نزد مخاطب/ کاربر عام، کم ارزش جلوه دادن درس سواد رسانه ای در واحدهای آموزشی در مقایسه با دروس تخصصی رشته های تحصیلی مختلف.

او ادامه می دهد: چالش های دیگر بی توجهی به دروس نونگاشت مانند تفکر و سواد رسانه ای به واسطه انتخابی بودن آن ها، کمبود دبیر متخصص برای آموزش درس سواد رسانه ای در مدارس، کنکورزدگی نظام آموزشی و تمرکز صرف بر دروس دانش محور و کم توجهی به دروس مهارت محوری چون تفکر و سواد رسانه ای، مسائل و کمبودهای سخت افزاری در برخی مدارس برای تدریس درس سواد رسانه ای، آموزش توأم با تعصب و سوگیری و بعضاً توأم با رسانه هراسی در تدریس حوزه سواد رسانه ای توسط برخی مدرسان، نبودن سیاست تعیین در ارائه آموزش به شهروندان به خصوص خانواده ها، نگاه منتقدانه به عملکرد آموزش و پرورش بدون ارائه راه حل جهت بهبود شرایط، محدودیت فعالیت های مربوط به سواد رسانه ای به گروه هایی خاص و ...

سلیمی در سرانجام به راه حلهای پیشنهادی برای ارتقا و توجه به سواد رسانه ای در کشور می پردازد و می گوید: ضرورت تدوین برنامه جامع و عملیاتی آموزشی نظام مند ویژه سواد رسانه ای از دوره پیش دبستانی تا دانشگاه (طی همکاری وزارتخانه های علوم، آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، رسانه هاو…)، ایجاد سازمانی متولی علمی ملی در حوزه سوادها در کشور از جمله سواد رسانه ای، تدوین راهنمای برنامه درسی سواد رسانه ای در نظام تعلیم و تربیت عمومی رسمی، انجام اقداماتی برای کمک به درک اهمیت درس سواد رسانه ای در نظام آموزشی کشور، تهیه اجزای بسته آموزشی برای کمک به ارتقای سواد رسانه ای به خصوص نزد خانواده ها از جمله این راه حلهاست.

او ادامه می دهد: امکان برگزاری دوره های آموزشی عمومی ویژه سوادهای نوین اعم از رسانه ای، بصری، اطلاعاتی، خبری، دیجیتال و… با عنایت به هدف، مخاطب و… در چارچوب سرفصل هایی مکمل با برنامه جامع در این خصوص، تدوین قوانین و ضوابطی برای نگاه علمی تر به موضوع سواد رسانه ای، همدلی و همکاری متخصصان و متولیان امر آموزش برای کمک به آموزش و ارتقای سوادهای نوین از جمله سواد رسانه ای، شناسایی مسائل آموزشی سواد رسانه ای در سطح مدارس و کمک به حل آن ها، حمایت از رقابت ها، مسابقات، جشنواره ها و… برای کمک به افزایش توجه به سواد رسانه ای، در اختیار قراردادن فرصتهای برابر برای فعالیت های علمی انجمن های مردم نهاد فعال در حوزه سواد رسانه ای و توجه و حمایت رسانه ها به ویژه رسانه ملی از سوادهای نوین از جمله سواد رسانه ای.

این مدرس دانشگاه معتقد است سوادهای نوینی همچون سوادهای رسانه ای، بصری، خبری، اطلاعاتی، دیجیتالی و… نیازمند توجه و حمایت از سوی دولت و نهادهای متولی مرتبط هستند تا در بستر علمی و آموزشی لازم و در یک گفتمان سالم، موجبات ارتقای سوادهای نوین جامعه، فعالان حوزه رسانه و… فراهم شود.

او با تاکید بر اینکه ارتقای سواد رسانه ای و دیگر سوادها برای کلیه سطوح و سنین طی برنامه ای جامع، باید در دستور کار قرار گیرد، توضیح می دهد: ضمن اینکه این سواد باید به یک دغدغه جدی تبدیل شود، باید برای حل آن با تقسیم کاری لازم بین قوا، سازمان ها، نهادها و… اقدامات اساسی لازم در این خصوص صورت گیرد. سواد رسانه ای را باید قطعه ای از پازل انواع سوادهای مورد نیاز برای زندگی در عصر حاضر دانست. تلاش های صورت گرفته در نظام آموزش و پرورش و جامعه فرهنگیان و مدارس و در سطوح دانش آموزی گرچه لازم ولی کافی نیست.

توجه خانواده ها به انواع سوادها

او با اشاره به لزوم توجه نهاد خانواده به انواع سوادها، تاکید می کند: در کنار وظایف نهادهای مختلف، نهاد خانواده از توجه به انواع سوادها به خصوص سواد رسانه ای برای خود و فرزندانشان غفلت نورزند.