قهرمان هر داستانی که جویای حقیقت باشد در دایره معرفت شناسی می گنجد، داستان نویسی به مثابه بندگی خدا - آقای معلم

چگونه داستان هایی با موضوع پیغامبراسلام (ص) متناسب با ذائقه مخاطب مطلع امروزی آفریده شود که عاری از کلیشه ها و حرف های تکراری باشد؟

به عنوان مقدمه باید عرض کنم به طور ذاتی و طبیعی، نوع بشر در طلب حقیقت و زیبایی است. این جست وجو یک حیات جاری است؛ بی زمان و بی مکان. اما قبل از هر چیز باید این حقیقت را نوشید تا طعم و مزه آن را دریافت کرد. حقیقت عظیمِ وحی که از قلب و زبان مبارک حضرت پیغامبر ساطع می شود احتیاجِ همیشه انسان است. انسان هنوز برده امیالی است که آن را زیر یوغ خودش کشیده. هنوز تنِ ناسورِ بلال حبشیِ اندیشه، زیر شکنجه های طاقت فرسای جهلِ امیّه بن خلف، استغاثه می نماید: الله... الله... آدمی هنوز در شعب ابی طالب ِ این دنیاِ فانی، که رؤیاهای ملکوتیش را تهدید می نماید، برای یک لحظه دیدار با حقیقت ابدی، بال بال می زند. انسان روزنه ای را جست وجو می نماید تا از این چارچوب های قطعی و محتوم که جلوی پروازش را می گیرند، رها شود. آدم آمده تا از خودش بیرون برود، به اوج زیباییِ خودش برسد، به همین خاطر در پی آزادی بی قید و شرط از دست جهل و زشتی درون و بیرونِ خودش است و محمد مصطفی صلوات الله علیه این رهایی را در طبقی از لبخند و مهر پیش روی او قرار داده.

همان طور که عرض کردم این آدم زمان و مکان ندارد. یا به عبارت صحیح تر برای بیان این نور، هر روز باید زبان همان روز را به کار گرفت. بنابراین قبل از هر چیز نویسنده باید آدم زمانه خودش باشد. اگر ارتباط درستی با خود و دنیا امروزش برقرار ننموده باشد نمی تواند برای مردم روزگارش بنویسد. مستندات و هر چه که در خبر و تاریخ آمده و هر آن چیزی که متعلق به این اندیشه ناب است باید دوباره به زبان امروز ترجمه و با ابزار امروز بیان شود. ذات جوهری این حقیقت، قالب و صورتی جوهری می طلبد. البته این حرکت احتیاج به جست وجوگری و حتی آزمون و خطا دارد. اما همین تجربه های مختصری که شکل گرفته، نشان می دهد که بالاخره این آزمایشگری ها نتیجه بخش است.

چگونه می توان در داستان های دینی و مذهبی پلی زد میان مذهب، تاریخ و اسطوره و چگونه از این راه می شود به حقیقت رسید؟

باید عرض کنم ما احتیاج به دنیا برساخته ای داریم که در آن دوباره موقعیت و نسبت خودمان را با تاریخ و اسطوره (و اجازه بدهید به جای آن بگویم اسوه)، تعریف کنیم. تاریخ در نگاه اول، سخت و خشک و یک طرفه ست. اما در موقعیت جدیدش، یعنی دنیا بر ساخته ای که قرار است ما دوباره واکاویش کنیم چهره ای تازه پیدا می نماید. البته ما تاریخ را دگرگون نمی کنیم، تحریف نمی کنیم، تخفیف نمی دهیم، بلکه آن را دوباره اما به قرائت من امروزی (نویسنده) و مخاطبین امروزی تعریف می کنیم. برای این قرائت تازه حتما باید لحن و لهجه تازه ای هم طراحی کنیم. باید بیش از هر وقت، زبان را جدی بگیریم. اما در دنیاِ اسطوره، موضوع متفاوت است. قبلا همه عناصر اسطوره تعریف و بسته بندی شده اند. اسطوره یک بیان ویژه و حتما نشانه شناسانه دارد که از نوع و شکل بیانی که می خواهیم در باره آن روایت کنیم دورمان می نماید. توجه داشته باشید که اسطوره یک قالب است. قالب انعطاف ندارد. جزمی و سخت است. اما ما در این ساحت، با الگو سر و کار داریم. الگو قابل تعمیم است. نمونه ای از یک پدیده تجربی است که می شود دوباره آن را آزمود. بنابراین ما با اسوه روبه روییم، اسوه ای که کاملا انسانی و در دسترس است و دقیقا به همین جهت است که عرض می کنم بدون زمان و مکان است. به هر حال برای ایجاد پلی که می فرمایید باید به بسته بندی جدیدی فکر کنیم. باید برایش مختصات تعریف کنیم. شاید مثل قراردادهای نانوشته ای که خیلی رسمی نیست اما کاربردی و عملیاتی است. اما حقیقت، شرایط دیگری دارد. خاستگاه آن، درون مایه اثر است. مثل میلیون ها مویرگ نامرئی در پیکر روایت تنیده شده. ما وقتی از صورت و قالب صحبت می کنیم درگیر زبان، رنگ، صدا، نثر و... در روایت هستیم. اما هسته مرکزی درون مایه در باور نویسنده قبلا شگل گرفته و یا شکل می گیرد. این دیگر به ساختار ربطی ندارد. این حقیقت، برآینده محاکاتی عمیق و معنادار است که نویسنده با خودش داشته.

چه نسبتی میان روایت ها و زندگی امروزی ما هست و آن روایات در زندگی امروز ما چه نقشی دارند و داستان چگونه می تواند این نسبت را به ما نشان دهد؟

وقتی صندلی اسوه در باور و زندگی ما مشخص باشد و ساحت آن اسوه را قابل تعمیم ببینیم، یقینا لحظه لحظه زندگی شان می شود روشنگر و هدایتگر. یادمان باشد به جز استثنائاتی، زندگی حضرت پیغامبر صلوات الله علیه سرشار از موقعیت ها و لحظات انسانی و قابل درک است. به طور طبیعی ما آن ها را می فهمیم و نمونه های مثالیش را در زندگی و دنیای خودمان می بینیم. داستان نویس کوشش می نماید با ابزاری که در اختیار دارد، این لحظات را در زندگی امروز و برای مخاطب امروز بازتعریف کند. ایجاد لذت و انگیزه برای تعقیب آن مؤلفه های آسمانی و زمینی، کارِ سهل و ممتنع نویسنده است.

داستان نویس چگونه به مضامین دینی و مذهبی می تواند نزدیک شود؟ طوری که از کلیشه ها پرهیز کند؟

نویسنده قبل از هر چیز باید باور کند که راویان و نویسندگانِ هر دوره با استفاده از همین مفاهیم و درونمایه ها، روایت خودشان را در شکل و صورت زمانه مربوط به خودشان ارائه دادند. پس، عرضه دوباره آن شکل ها منطقی ندارد و طبیعتا خیلی موثر نخواهد بود. (جدای اینکه به طور طبیعی درآویختن به کلیشه ها شاید کار را آسان کند اما مخاطب را دچار رخوت و بی میلی می نماید) اگر این باور شکل گرفت، کار نویسنده آغاز می شود: یک جست وجوی عاشقانه و بی سرانجام. بی سرانجام را از این جهت عرض می کنم که او با نوشتن هر داستان، یک پاک کن عظیم دستش می گیرد و کژی ها و نارسایی ها و ضعف های خودش را در راه رسیدن به مطلوب، تصحیح می نماید؛ این فرایند هیچ وقت تموم نمی شود و در نهایت همه این جست وجوگری ها به نویسنده ای از نسل تازه تر تحویل داده می شود که او هم همین جهت را طی خواهد نمود.

چه راهکاری برای داستان نویسانی که به این حوزه نزدیک می شوند پیشنهاد می کنید؟

عظیم ترین رویارویی داستان نویس، کشف بیان روایی از دل مفاهیم و درونمایه های این ساحت نورانی ست. باید او قبل از هر چیز، خودش به عنوان یک پیغام گیرِ مطلع، مخاطبِ آن اندیشه و درونمایه به حساب بیاد؛ آن را باور داشته باشد و به کاربرد آن ایمان داشته باشد چرا که اگر این اتفاق به تمامی نیفتد، در نهایت، اثر به آن بلوغ و رفعتی که از آن انتظار داریم نمی رسد و البته نویسنده هم بهره مناسبی از آن نخواهد برد و خدای نانموده با خود خواهد گفت: افسوس که آنچه برده ام باختنی ست!

بعد از مرحله باورداشتِ آن اندیشه، نویسنده احتیاج به یافتن مصادیق عملی آن در عصر و دوره خودش دارد که البته نمونه هایش بسیار خواهند بود. (در داستان هایی که پدیده های دیگری مثل تاریخ محض دستمایه داستان قرار می گیرد، نحوه برخورد متفاوت است.)

نویسنده نباید فراموش کند که دارد داستان می نویسد. او نه در مقام موعظه گر است، نه مورخ و نه مبلّغ، او باید داستانی سرشار از تعلیق و کشمکش بنویسد. باید داستانش شخصیتی قابل باور داشته باشد. رابطه علّی و معلولی حوادت کاملا شفاف باشد. مهندسی اطلاعاتی که باید در اختیار خواننده قرار بگیرد، دقیق و به وقت و موثر باشد. فضا و زبان درست انتخاب شده باشد و... یعنی یک داستان به تمام معنا. نویسنده نباید به خودش بگوید خیلی خب، چون من دارم از یک درونمایه بلند و نورانی در کارم استفاده می کنم دیگه خیلی ضرورتی ندارد کیفیت داستان چگونه باشد! متاسفانه این یکی از عظیم ترین خطراتی ست که داستان هایی از این دست را تهدید می نماید.

داستان نویسان مذهبی با خط قرمزها چه باید بنمایند؟

سوال شما سر جای خودش محفوظ! اما مگه داستانِ همه آن چیزهایی که می توانستیم درباره اش بنویسیم، نوشتیم که حالا هوس می کنیم از خط قرمزها بنویسیم؟ شوربختانه چنته داستان ما از این مقوله بسیار خالی و یا اندک. از طرف دیگر ما به خوبی و به نفع داستان می توانیم از عنصر زاویه دید بهره های اساسی ببریم. زاویه دید، بهترین مفرّ برای ایجاد فضایی ست که بتوانیم به یاری آن بدون مخدوش کردن شخصیت و یا مفهومی، عبور کنیم.

داستان نویسی که می خواهد به زندگی پیغامبر بپردازد تا چه حدی مجاز است که روایت خودش را از تاریخ ارائه دهد؟

قبل از هر چیز این را عرض کنم که عموما پدیده ای در فرایند ایجاد یک اثر هنرمندانه وجود دارد تحت عنوان فردیت هنرمند. این فردیت هنرمند است که اثر را منحصر به فرد و خاص جلوه می دهد. این فردیت هنرمند است که باعث به وجود آمدن گونه ها و شکل های متنوع هنری می شود.

نویسنده باید بتواند حاصل محاکات خودش را به ساحت نورانی حضرت پیغامبر عرضه کند و به پاسخ یا پاسخ های کاملا شخصی برسد و نتیجه آن پاسخ ها را در قالب روایتی جذاب بیان کند. در اینجا، هم فردیت نویسنده حفظ شده و هم در معنای عملی اسوه تامل شده و هم جنبه های تادیبی و هدایتیِ اثر شکل گرفته. در مقوله تاریخ هم اگر به شخصیت و اندیشه والای ایشان لطمه ای نزنه، می تواند با باز تعریف (و نه تحریف) و گرته برداری از تاریخ، داستان را در خدمت شخصیت و درونمایه متعالی آن قرار بدهد.

با توجه به وقوع انقلاب اسلامی و تحولاتی که انقلاب اسلامی بوجود آورده به نظر شما آیا توانسته ایم به نوعی از داستان برسیم که به آن بتوان گفت داستان دینی و آیا این نوع داستان مؤلفه های خاص خود را دارا می باشد. اگر این گونه است می توانید مؤلفه های آن را نام ببرید و مثالی از این نوع داستان که نوشته شده بیاورید؟

با توجه به توضیحاتم در پاسخ به سوالاتی که مطرح شد، باید بگویم، متاسفانه در این جهت خیلی پیروز نبودیم. خواهش می کنم سهل گیری را در این یک مورد خاص، کنار بگذاریم. منکر کوشش ها در این زمینه نیستم و حتی عرض می کنم آثاری هستند که بخش هایی از آن ها ویژگی و درخشندگی قابل توجهی دارد، اما در نهایت، باید اعتراف کنیم برای رسیدن به داستان دینی راه طولانی ای در پیش داریم.

آیا داستان دینی در تقسیم بندی های نوع ادبی (ژانر) نیز قرار می گیرد؟

بهتر است این اتفاق بیفتد، اما نه به صورت ارائه مختصات و ویژگی های از قبل مشخص شده، بلکه این اتفاق باید در دل انبوه داستان های حقیقتا دینی بیفتد؛ یعنی داستان های واقعا دینی نوشته و فراوری بشود و از دل آن ها، مختصات شان تعریف بشود. متاسفانه ما بیشتر سرگرم بخش دوم بودیم و از اصل ماجرا غافل شدیم.

می توانید نمونه هایی از داستان های خارجی را نام ببرد که مؤلفه های داستان دینی را داشته باشند؟

سرگشته راه حق، نوشته نیکوس کاانتزاکیس، از حیث فضا، صدا و زبان، قابل تامل است. بیشتر آثار شکسپیر هم دارای جانمایه های دینی هستند. اما اصولا آن ها در دایره معنویت و معرفت شناسی تعریف می شوند که در این صورت، هر داستانی که قهرمانش در جست وجوی حقیقت باشد، به این دایره نزدیک می شود.

چرا در نقاشی ما معراج پیغامبر را به تصویر کشیده ایم ولی در داستان نمی توانیم به آن نزدیک شویم ؟

در موضوع نقاشی از معراج حضرت پیغامبر باید گفت اگر مطالعه اجمالی روی نسخه های مختلف نگاره ها و پرده های معراج بشود می بینیم که قالب آن ها تقریبا یکی است. مثلا درخواهیم یافت که معراج نسخه خمسه و فالنامه تهماسبی و محمد زمان و نسخه های خاوران نامه و معراج کتاب یوسف و زلیخا و بسیاری از نگاره ها در این موضوع، از یک قالب کلی تبعیت می نمایند و تنها اختلافات شان مثلا در نوع قلم گیری ها و ترکیب بندی ها و مواردی از این دسته. مثلا در معراج خمسه، خطوط نرم و سیالند و هنرمند در رنگ گذاری از پالت رنگی وسیع تری استفاده نموده اما در معراج فال نامه، خطوط آزادترند و از خطوط منحنی بیشتر استفاده شده و پالت رنگی محدودتری دارد. همه این ها یعنی این نگاره ها با اصل خبر فاصله چندانی ندارند و همه تقریبا از قالب واحدی استفاده کردند. اما در داستان نویسی ما با عناصر متفاوتی رو به روییم. اصلا ذات کلمه آبستن تفسیرها و تاویل های گوناگونی است که نمی تواند پشت یک مرزبندی مشخص مهار شود. اگر شما بر یک نگاره یک تکه رنگ شنگرفی بگذارید، همان معنای شنگرفی را ایجاد می نماید اما اگر در یک متن بنویسید شنگرفی، آیا همان معنای شنگرفی را افاده می کنیم؟ بنابراین قالب تجسمی و پلاستیک فاصله زیادی با ادبیات دارد، اما این به این معنی نیست که در داستان نشود از این موضوعات بهره برد؛ بلکه همان طور که قبلا عرض کردم می بایست دنیاِ برساخته ای طراحی و تبیین شود و یک بار دیگر مثلا معراج را در قالب کلمه و روایتِ معاصر، در آن تعریف کنیم.

با توجه به توهین های مکرری که در غرب به اسلام و پیغامبر مکرم اسلام(ص) می شود و با توجه به نوعی اسلام هراسی که در غرب به و جود آمده، تا چه اندازه پرداختن به موضوع پیغامبر مکرم اسلام(ص) و اصلاح تصویر پیغامبر(ص) در متون و اذهان غربی ها امری ضروری به نظر می رسد؟ و خلق داستان و رمان چه یاریی می تواند در این زمینه بکند؟

البته شیطنت ها را سرانجامی نیست. اما این، کم کاری های ما را توجیه نمی نماید. ما در این زمینه بسیار کم کار کردیم. اگر تصویر درستی از این حقیقت به دنیا عرضه بشود، سکه قلب شده، خود به خود از صحنه خارج خواهد شد. مثلا در هجمه داعش، در زمینه ها و قالب های مختلف فرهنگی و هنری، غیبت ما بسیار محسوس بود و البته هست. بخشی از این ها به اراده هنرمند برمی شود که جلوه بهجت اثری نداشته، اما بخش بیشترش مربوط به مدیریتی دغدغه مند و فعال و اندیشمند است که یافت می نشود! اگر این اراده به عنوان یک دستور کار اورژانسی، مدنظر قرار بگیرد، فراوری در جهت فعال و پویا طراحی و پیگیری بشود، اتفاقات مبارکی خواهد افتاد. ترجمه، یکی از آن اتفاقات است که بسیار سودمند و موثر خواهد بود.

به نظر شما هم اکنون وظیفه داستان نویسان مسلمان چیست؟

مثل هر مسلمانی، مسلمانی کند. اگر نانوا نان گرم و سالم و بی آفت و پربرکت به دست خلق الله می دهد، اگر تاجر به حلال و زلال و انصاف و مواسات به کار سوداگری است، اگر سلمانی و پزشک و نرم افزارچی و راننده قطار و خلبان و ملوان و شاعر و عسس، در پی جلب رضایت خدا هستند و شغل و دست و دل شان یعنی عبادت و بندگی خدا، چرا داستان نویس خودش را از این عطایا محروم کند؟ داستان بنویسد. داستانش به مثابه بندگی خدا باشد. اگر این طور شد، از هر موضوعی که بنویسد، از عشق پاکش به سید کائنات، آقای مهربانِ خلقت، محمد مصطفی صلوات الله علیه نوشته است.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران