آشنایی با پرندگان تالاب بند علی خان - آقای معلم

می گویند 120 سال پیش علی خان نامی که از ثروتمندان زمان خویش بوده است، بندی خاکی روی رودخانه شور می سازد تا آب رودخانه شور و قسمتی از سیلاب ها را به سمت زمین های کشاورزی خود در اراضی پایین دست ورامین راهنمایی کند. به همین دلیل از آن موقع به اینجا می گویند بند علی خان. تالابی که وقتی به نیمه های آذرماه می رسیم و بارندگی ها شدت می گیرد، روان آب های سطحی از مرکز به سمت این تالاب روان می گردد و آن وقت است که دسته دسته پرندگان مهاجر به این تالاب پرآب می آیند؛ تالابی که با زیادتر شدن بارش باران، وسعتش تا 50 هزار هکتار هم می رسد.

موقعیت این تالاب را در نقشه گوگل می توانید ببینید:

مطمئنا علی خان وقتی بندهایی روی رودخانه شور می زده، روحش هم خبر نداشته که هم نام خودش را ماندگار می نماید و هم این منطقه تبدیل به یکی از زیباترین تالاب های فصلی اطراف تهران خواهد شد. جایی که در اصل بخشی از سواحل دریاچه نمک در جنوب ورامین است، حالا تالابی دارد که زمستان ها پذیرای پرندگان مهاجر می گردد. از آنجا که این تالاب، فصلی، کویری و دشتی است، وسعتش بستگی به اندازه بارندگی و منابع آب سطحی دارد. برای همین است که در تابستان، اینجا چیزی جز کویر بی آب نمی گردد. در فصل سرما اما تالاب جان می گیرد و زندگی مجدد خود را آغاز می نماید، پرآب می گردد و محل حیات و گذران زندگی پرندگان؛ این تالاب محل مهاجرت پرندگانی همانند خوتکا، چنگر، ادرک سر سبز، غاز و درناهای خاکستری است.

ایستگاهی برای استراحت

وقتی به این تالاب بروید اردک سر سبز، خوتکا و اردک های غازنما (تنجه و آنقوت) همه در بالای سرتان یا در حال پرواز هستند یا در لابه لای نی ها مشغول چرخیدن. بند علی خان تنها تالاب فصلی در منطقه حفاظت شده کویر و مکانی مناسب برای مهاجرت پرندگانی است که در این راستا رفت و آمد می نمایند، پرندگانی که از شمال کشور وارد می شوند، از دشت ارژن و تالاب پریشان می گذرند، به سمت سواحل بوشهر می فرایند و از روی مدیترانه دوباره به سمت سیبری برمی گردند.

تالاب فصلی بند علی خان از شمال به حوزه شهرستان ورامین، از جنوب به صورت یکپارچه به دشت مسیله و سواحل دریای نمک در استان قم، از غرب به دشت سیاه پرده و بلندی های معروف به کوه مره و از سمت شرق به دریای نمک وصل می گردد. آنالیز هایی که از تالاب بند علی خان در فصول مختلف سال انجام گرفته، از تنوع بالای پرندگان در آن خبر می دهد؛ 98 گونه از 28 خانواده پرنده؛ یعنی تقریبا 20 درصد گونه های پرندگان شناسایی شده در ایران. از گونه های پرندگان این تالاب 67 گونه از 20 خانواده خشکی زی، 13 گونه از دو خانواده آبزی و 18 گونه از شش خانواده کنار آبزی هستند. برخلاف تصور رایج که گمان می گردد تنها پرندگان آبزی به تالاب ها وابسته اند، حیات پرندگان خشکی هم به این زیست بوم وابسته است. در تالاب بند علی خان، تعداد پرندگان خشکی زی از تنوع پرندگان آبزی و کنار آبزی بیشتر است؛ چرا که در فصول خشک سال، گونه های غالب پرندگان تالاب خشکی زی هستند؛ مثل عقاب ها، لاشخورها، چکاوک ها، بلبل ها، سسک ها و زنبورخوارها. البته یکی از دلایل این مسئله هم این است که در ایران تنوع پرندگان خشکی زی بسیار بیشتر از تنوع پرندگان آبزی و کنار آبزی است.

اما نکته مهم در این تالاب این است که تبدیل به استراحتگاه، آشیانه، مکان آب شرب و پناهگاه برای پرندگان آبزی شده است. وجود تالاب هایی همانند تالاب بند علی خان موجب می گردد تا پرندگان مهاجری که از شمال کشور به جنوب یا برعکس مهاجرت می نمایند، به خاطر نداشتن مکانی برای استراحت و تجدید قوا از بین نفرایند؛ این پرندگان نمی توانند بدون توقف راستا مهاجرت خود را یکسره طی نمایند. از همین رو تالاب بند علی خان، با اینکه تالابی فصلی است، نقش مهمی در حفاظت از نسل پرندگان آبزی و کنار آبزی مهاجر بازی می نماید.

پرواز روی تالاب

معروف ترین اردک بومی ایران را می توان اینجا دید؛ اردک سر سبز. اینجا در 30 کیلومتری جنوب ورامین، بیشتر از هر پرنده ای، این گونه اردک در حال پرواز است؛ اردکی با طول بین 56 تا 65 سانتی متر که وقتی بالهایش را در آسمان باز می نماید، پهنای آن ها تا 98 سانتی متر هم می رسد. بین پرنده نر و ماده این گونه اردک تفاوت زیادی وجود دارد؛ پرنده نر، زیر تنه سفید و طوق سفید رنگی دور گردن دارد و به خاطر سرِ سبزِ براق و منقار زرد مایل به قهوه ای اش، به آسانی از پرنده ماده و سایر پرنده ها قابل تشخیص است؛ چرا که اردک ماده به طور کامل قهوه ای مایل به خاکستری و لکه لکه ای است.

اردک سر سبز به غیر از فصل جوجه آوری، گرایش شدیدی به رفتار گروهی دارد و در این دوره در دسته های بزرگ دیده می گردد. شاید برای همین است که وقتی در کنار تالاب بند علی خان هستیم در لحظه ای آسمان بالای سرمان پر می گردد از پرواز گروهی و هماهنگ آن ها که بسیار سریع هم پرواز می نمایند؛ با سرعتی حدود 65 کیلومتر بر ساعت، که نسبت به جثه شان بسیار سریع است.

کمی آن طرف تر خوتکا است؛ کوچک ترین اردک ایران که نوعی اردک مهاجر است. این پرنده در اوراسیا (اروپا و آسیا) تخمگذاریش را نموده و حالا در فصل سرما به سمت جنوب مهاجرت نموده است. تعداد بیشتری از خوتکاها را می توان با آغاز پاییز در تالابهای شمال ایران (انزلی، امیرکلایه، بوجاق، میانکاله، فریدونکنار) دید. این پرنده 36 سانتی متری، از همه اردک های هم خانواده خود کوچک تر است.

پرنده سیاهی با پیشانی سفید، بدون شک چنگر است؛ پرنده ای که جزو اولین دسته از پرندگانی است که تالاب بند علی خان را برای گذران چند ماه از زندگی شان در راستا مهاجرت خود انتخاب نموده اند. چنگرها از خانواده درناسانان هستند و شب ها را هم برای مهاجرت خود انتخاب می نمایند. اما از این خانواده پرتعداد، فقط چنگر نیست که تالاب علی خان را دوست دارد، اینجا باز هم می توان پرنده هایی از خانواده درناها دید. میان همه پرنده ها شاید تماشا درنای خاکستری در تالاب چیز دیگری باشد. از میان سه نوع درنایی که به ایران مهاجرت می نمایند، درنای معمولی هر ساله مهمان تالاب بند علی خان می گردد. درناهای خاکستری پرنده هایی هستند با قد 112 سانتی متری و خاکستری رنگ که مانند همه گونه های این خانواده مهاجر هستند؛ پرندگانی بزرگ با پاها و گردنی دراز و دمی نسبتا کوتاه. درناها هنگام مهاجرت در یک خط یا به شکل 7 پرواز می نمایند. بال های دراز و شکل منقارهایشان در لحظه اول ما را به یاد لک لک ها می اندازد، اما این فقط شباهتی است که پرنده شناس ها را به اشتباه نمی اندازد.

البته پرندگان مهاجر آبزی این مکان را برای زادآوری انتخاب نمی نمایند؛ چرا که زمان خیلی زود می گذرد و آب تالاب با گرم شدن هوا به سرعت خشک می گردد.

تعدادی چوبا و آبچلیک در اواخر فرودین ماه آغاز به لانه سازی می نمایند، اما آب تالاب خشک می گردد و همه آن ها هم تلف می شوند؛ چرا که جوجه هایشان اواسط خردادماه به جهان می آیند که دیگر تالاب آبی ندارد.

فاضلابی که از کارخانه چرم سازی به تالاب می ریزد، آن را آلوده می نماید. اما اینجا است که شگفتی تالاب بند علی خان به رخ کشیده می گردد؛ در ابتدای این تالاب، باکتری ها به تصفیه آب مشغول هستند و پس از چند متر نیزار به چشم می خورد. نی تنها در محیط آب شیرین رشد می نماید و وجود نیزار در این تالاب نشان دهنده تصفیه خود به خود آب در آن است.

تصور نبود بند علی خان برای مردم محلی سخت است. می گویند 20 سال پیش اینجا طبیعت دیگری داشت. آنچه امروز ما را به حیرت در می آورد، شاید یک دهم آن چیزی است که در گذشته بوده است.