جانِ ارزان، مرگِ مفت... - آقای معلم

با ما همراه باشید و درباره جاذبه های چارگون بیشتر بدانید.

به گزارش خبرنگاران، مهرداد خدیر در یادداشتی در عصر ایران نوشت: فرض این نوشته بر این است که از سانحۀ تأسف بار واژگونی اتوبوسی که بهترین خبرنگاران و فعالان رسانه ای در حوزۀ محیط زیست را در استان آذربایجان غربی جابه جا می کرد، آگاهید. اتفاق تلخ و دردناکی که جان دو تن از خبرنگاران را گرفت؛ هر دو هم زن، جوان و شاداب و پرکار: مهشاد کریمی و ریحانۀ یاسینی و امیدواریم مصدومان هر چه زودتر بهبود یابند و مرخص شوند.

نمی خواهم متنی احساسی بنویسم ... با این که ویلیام وُردن، در کتاب رنج و التیام در سوگواری و داغدیدگی که با ترجمۀ روزنامه نگار صاحب سبک - محمد قائد - به اثری روان و خواندنی برای فارسی زبانان بدل شده انواع مرگ را به چهار دستۀ طبیعی، تصادفی، خودکشی و قتل تقسیم می کند، فراتر از تقسیم او می توان ریزتر و جزئی نگرتر نگاه کرد و مرگ ها را 10 گونه دانست:

ناشی از کهولت، بیماری، همه گیری یک ویروس شایع، سکته، قتل یا مجازات مرگ، جنگ، سانحه، تصادف، فداکاری شخصی یا شغلی و در نهایت خودکشی.

به عمد نوشتم مرگ ها و نه مرگ؛ چرا که برخی غیر قابل قبول ترند. اما چرا این گونه تقسیم می کنم؟

برای این که تصریح شود: مفت ترین مرگ، مرگ ناشی از تصادفات رانندگی است. چون می توانست اتفاق نیفتد و از آن گریز و گزیر بوده اگر ذره ای دقت می شده و سرنوشت محتوم یا اقتضای زمانه و جبر نبوده و جای توجیه و توضیح باقی نمی گذارد.

مرگ به خاطر کهولت سن را به اقتضای زمان و روزگار نسبت می دهیم و اصلا سن مشخص می کنیم تا خودمان را و بازماندگان را تسلا دهیم. اگرچه سوگوار عزیز سالمند خود می شویم اما آرام آرام با این سوگ کنار می آییم و اگر چه هیچکس جای آنان را پر نمی کند اما اگر شخص از نوع رفتار خود یا کوتاهی در مداوا یا کوتاهی در اجابت خواست های درگذشته احساس پشیمانی و شرمندگی نکند با گذر زمان می پذیرد و با باورهای دینی هم تسکین آسان تر می شود.

چنانچه بر اثر بیماری بوده باشد هم آمادگی ذهنی قبلی ایجاد شده و با توضیحات پزشکی پذیرفتنی می شود هر قدر غیبت فرد رنج و اندوه به بار داشته باشد.

مرگ به خاطر همه گیری یک بیماری مانند همین ویروس کووید-19 یا کرونا را از کلیت بیماری جدا کردم چون سوگ دسته جمعی است و شخصی نیست.

سکته قلبی یا مغزی هم اگر چه تکان دهنده است و ناگاه شخص را از میان ما حذف می کند اما باز در ردیف مرگ های طبیعی جای می گیرد.

در اتفاقی مانند قتل اگرچه بسیار تکان دهنده و شوک آن فوق العاده سنگین است اما چون و چرا درمی گیرد که با کی اختلاف داشته و انگیزۀ قاتل چه بوده و قس علی هذا.

حکایت جنگ هم روشن است و با شهید خواندن و دانستن قربانیان جنگ قبول ماجرا امکان پذیرتر می شود. نمی گوییم کنار می آیند اما این گونه مرگ، بی سبب و رایگان دانسته نمی شود.

در سوانح طبیعی مانند زلزله یا سیل هم به اراده ای قوی تر یا بی احتیاطی نسبت داده می شود. داستان خودکشی هم مشخص است: مرگی خودخواسته و به مرگ های فداکارانه هم که می رسیم مانند دوستی که جان بر سر دفاع از دوست دیگر می گذارد یا مأمور آتش نشانی که به دل حریق می رود باز می توان توضیح داد؛ اگر چه با دلی پر درد و هیچ یک از اینها جای خالی آنها را پر نمی کند.

مرگ بر اثر تصادف رانندگی اما چیست؟ مفت ترین و بدترین نوع مرگ چون می توانسته اتفاق نیفتد.

وقتی کسی عزیزی را در کرونا از دست می دهد او را یکی از ده ها هزار قربانی در ایران و صدها هزار در جهان می داند و انواع دیگر.

پارسال هم خانم خبرنگاری ناگهان درگذشت و شایعۀ خودکشی او پیچید. همه متأسف شدند اما انتخاب خود او بود ولو ناشی از برخی شرایط.

تصادف اما چه؟ کدام یک چنین مرگی را انتخاب کرده بود؟

آن چه خانواده و دوستان و بستگان را آزار می دهد و از این رنج رهاشان نمی کند این است که قابل اجتناب بوده و می شد اتفاق نیفتد و هرگز سرنوشت محتوم فرد نبوده است و قسمت و پیشانی نوشت تنها برای آن است که هیچ توضیح و توجیه دیگری یافت نمی شود.

کدام قسمت و پیشانی نوشت وقتی اگر اتوبوس فرسوده نبود، اگر ترمز آن را راننده آزموده بود، اگر به جای یک شخص به یک شرکت معتبر سپرده بودند و حداقل اگر راننده کمی آرام تر می راند این اتفاق نمی افتاد و خبرنگاران زنده بودند.

حال آن که در قتل، قاتلی از پیش نقشه کشیده بوده، در بیماری جسم از توان افتاده، در سکته اگر کسی مقصر باشد شاید خود فرد است که کمتر رعایت می کرده و موارد دیگر اما دربارۀ تصادف چه می توان گفت جز این که آدم ها در ایران به خاطر تصادفات رانندگی می میرند چون، جان ارزان است و این مفت ترین نوع مردن در این سرزمین است و به همین علت دردناک ترین و رنج آورترین و تلخ ترین برای بستگان آنان.

چند سال پیش دوست ورزشی نویس مان - مهدی شادمانی - را از دست دادیم اما می دیدیم ذره ذره دارد آب می شود و سرطان مجالی برای او باقی نگذاشته بود و بهترین داروها تنها از سرعت حرکت به سوی درۀ مرگ می کاست و این عین تعبیر خود او بود که این داروها از سرعت کاسته اند اما نه می توانند متوقف کنند و نه مقصد دیگری پیش روست. سوگوار و شوکه شدیم اما چه می توانستیم کرد و دلداری می دادیم که سرطان است.

تصادف اما این گونه نیست. برخی می گویند هست؛ چندان که نام آن هم تصادف است و ذیل سوانح قرار می گیرد. تصادف اما برای برخورد تصادفی من و شما در فلان سفر یا آسیب جزئی در این یا آن اتفاق نه مرگ های مکرر در سوانح متعدد. این دیگر تصادف نیست. ارزان دانستن جان آدمیان است.

در بروز سوانح رانندگی سه عامل انسانی، راه و خودرو را مؤثر می دانند. در نُرم و تعریف جهانی اما سه فقره نیست و چهارتاست و پلیس را هم اضافه می کنند؛ چرا که ممکن است که علایم کافی نصب نکرده باشند یا مدارک راننده در پاسگاه به دقت کنترل نشده باشد؛ چرا که بیش از ساعات مشخص نباید رانندگی کند و خواب آلود نباشد یا هر راستا راننده ای با تجربه و سن خود را می طلبد و صرف گواهینامه کافی نیست. در ایران البته به اتومبیل و بعد جاده نسبت داده می شود و نقش عامل انسانی کمتر انگاشته می شود و کسی هم البته سراغ پلیس نمی رود.

در این فقره البته کارنکردن ترمز علت سانحه اعلام شده اما بررسی ها نشان می دهد مهم ترین عامل، انسانی است و بهترین اتومبیل ها هم سرعت مطمئن دارند و باید مدام کنترل شوند.

دوستی سال ها پیش می گفت یک گروه جهانگرد همراه خود راننده ای از آلمان آورده بودند و وقتی مسائل اداری امکان سپردن هدایت اتوبوس به او را فراهم نکرد و قبول کردند راستا را نمی شناسد توافق شد که رانندۀ معرفی شده باید تحت نظر او کار کند و اگر تخلف کرد کنار گذاشته شود و بر سرعت و نوع رانندگی و کیفیت لوازم نظارت کند. شوخی نبود. به یکی از پرحادثه ترین کشورهای جهان در سوانح رانندگی می آمدند و حق داشتند نگران باشند.

مرگ همکاران ما مظلومانه، تلخ و دردناک بود اما بگذارید بگوییم مفت بود. چون نباید، نباید می مردند. اگرچه هر مرگ اندوه به بار می آورَد اما در این فقره - مرگ مفت - نه از اندوه که از انبوهِ اندوه باید سخن گفت. خاصه این که این بچه ها از خلاق ترین ها بودند در روزگاری که کار پشت میز و کپی غالب شده چشمه های خلاقیت آنها جوشان بود و می خواستند ببینند و مشاهدات خود را گزارش کنند؛ نه هر چه را که یک مقام مسئول بگوید یه مخاطب انتقال دهند.

صفات و قیودی تلخ و دردناک و مظلومانه وزن احساسی را بیشتر می کند اما وقتی می گوییم مفت، همه به خود می آییم و می پرسیم چرا؟ به خاطر این که مسئولی خواسته نانی در کف یکی از بستگان بگذارد و به جای اتوبوس یک شرکت معتبر به شخص سپرده است؟ چون راننده بی مبالات بوده و قبل از سفر، ترمز را بررسی نکرده یا می دانسته و ساده انگاشته است؟

در جنگ هزاران نفر می میرند و بمب و موشک و گلوله انتخاب نمی کند. در بیماری جسم در جدال قرار می گیرد و ببازد می میرد. در کهولت جز تسلیم و رضا کو چاره ای؟ در سانحه، شاید خود شخص بی احتیاطی کرده که پرتاب شده و در خودکشی انتخاب بوده است. در تصادف اما هیچ یک نیست. هیچ انتخاب و قسمتی نیست. مفت ترین نوع مرگ است. آن قدر مفت که برای دوستان و عزیزان بسیار گران و تحمل ناپذیر می افتد و کلمه ای فراتر از کلیشه های سرد باقی نمی گذارد.

همۀ ما خوانده ایم که از دکتر حسابی پرسیدند جهان سوم چگونه جایی است و او پاسخ داده جایی که اگر بخواهی کشورت را آباد کنی، خانه ات را ویران می کنند و اگر بخواهی خانه ات را آباد کنی، کشورت را باید ویران کنی. مشخص نیست این سخن واقعا از دکتر حسابی باشد یا نه (از اختراعات ایرج خان یا شایعات فضای مجازی شاید) اما اگر از من ناحسابی بپرسند جهان سوم چگونه جایی است پاسخ می دهم: جهان سوم، جایی است که در آن آدم ها مفت می میرند، مفت!